ஸஜ்தாவில் இருந்து எழும் போது சிலர் இரண்டு கைகளையும் மாவு பிசைவது போல்

கைகளை ஊன்றி எழுவது நபிவழியா

கைகளை ஊன்றி எழுவது நபிவழியா

தொழுகையில் ஸஜ்தாவில் இருந்து எழும் போது சிலர் இரண்டு கைகளையும் மாவு பிசைவது போல் வைத்து ஊன்றி எழுவதைக் காண்கிறோம். இது தான் நபிவழி எனவும் அவர்கள் சாதிக்கின்றனர். இது சரியா? இதற்கு ஆதாரம் உண்டா?

இது குறித்து ஒரு ஹதீஸ் இருக்கிறது உண்மை தான். ஆனால் அது ஆதாரப்பூர்வமானது அல்ல என்று கடந்த கால அறிஞர்கள் முடிவு செய்து இவ்வாறு செய்யக் கூடாது என்று உறுதி செய்தனர். ஆனால் நம் சம கால அறிஞரான அல்பானி அவர்கள் இது பலவீனமான ஹதீஸ் அல்ல. ஆதாரப்பூர்வமான ஹதீஸ் தான் என்று வாதிட்டதுடன் முந்தைய அறிஞர்கள் அனைவரும் பலவீனமான ஹதீஸ் என்று முடிவு செய்ததில் தவறு செய்து விட்டனர் என்று எழுதினார். இதன் பிறகு தான் இது சில அரபுகளிடமும், அரபு நாட்டில் பணியாற்றி விட்டு தாயகம் வருவோரிடமும் சில மதனிகளிடமும் நடைமுறைக்கு வந்தது.

நாம் ஆய்வு செய்த போது முந்தைய அறிஞர்கள் சரியாகத் தான் ஆய்வு செய்துள்ளனர் என்பதையும் அல்பானி தான் தவறு செய்துள்ளார் என்பதையும் அறிந்து கொள்ள முடிகிறது.

இது குறித்து அல்பானி கூறுவதை முதலில் பார்ப்போம்.

السلسلة الضعيفة - (ج 2 / ص 466)

و قد جاء عنه مرفوعا إلى النبي صلى الله عليه وسلم . فأخرجه أبو إسحاق الحربي في غريب الحديث ( 5 / 98 / ... ) عن الأزرق بن قيس : رأيت ابن عمر يعجن في الصلاة : يعتمد على يديه في الصلاة إذا قام ، فقلت له : ؟ فقال : رأيت رسول الله صلى الله عليه وسلم يفعله

. قلت : و إسناده حسن ، و هو هكذا : حدثنا عبيد الله ( الأصل : عبد الله و هو خطأ من الناسخ ) بن عمر حدثنا يونس بن بكير عن الهيثم عن عطية بن قيس عن الأزرق بن قيس به .

قلت : و ابنا قيس ثقتان من رجال الصحيح .

و الهيثم هو ابن عمران الدمشقي ، أورده ابن حبان في الثقات ( 2 / 296 ) و قال : يروي عن عطية بن قيس ، روى عنه الهيثم بن خارجة . و أورده ابن حاتم في الجرح و التعديل ( 4 / 2 / 82 - 83 ) و قال : روى عنه محمد بن وهب بن عطية ، و هشام بن عمار ، و سليمان بن شرحبيل . قلت : و لم يذكر فيه جرحا و لا تعديلا ، لكن رواية هؤلاء الثقات الثلاثة عنه و يضم إليهم رابع و هو الهيثم بن خارجة ، و خامس و هو يونس بن بكير ، مما يجعل النفس تطمئن لحديثه لأنه لو كان في شيء من الضعف لتبين في رواية أحد هؤلاء الثقات عنه ، و لعرفه أهل الحديث كابني حبان و أبي حاتم زد على ذلك أنه قد توبع على روايته هذه كما تقدم قريبا من حديث حماد بن سلمة نحوه . و الله أعلم . و أما يونس بن بكير و عبيد الله بن عمر ، فثقتان من رجال مسلم ، و الآخر روى له البخاري أيضا و هو عبيد الله بن عمر بن ميسرة القواريري ، و وقع في التهذيب ( ابن عمرو ) بزيادة الواو و هو خطأ مطبعي ، و قد ذكر الخطيب في الرواة عنه من ترجمته ( 10 / 320 ) إبراهيم الحربي هذا .

و جملة القول : أن الاعتماد على اليدين عند القيام سنة ثابتة عن رسول الله صلى الله عليه وسلم ، و ذلك مما يؤكد ضعف هذا الحديث في النهي عن الاعتماد ، و كذا الحديث الآتي بعده

. ( تنبيه ) : لقد خفي حديث ابن عمر هذا المرفوع على الحفاظ الجامعين المصنفين كابن الصلاح و النووي و العسقلاني و غيرهم ، فقد ، فقد جاء في تلخيص الحبير

( 1 / 260 ) ما نصه : حديث ابن عباس : أن رسول الله صلى الله عليه وسلم كان إذا قام في صلاته وضع يده على الأرض كما يضع العاجن ، قال ابن الصلاح في كلامه على الوسيط : هذا الحديث لا يصح ، و لا يعرف ، و لا يجوز أن يحتج به ، و قال النووي في شرح المهذب : هذا حديث ضعيف ، أو باطل لا أصل له ، و قال في التنقيح : ضعيف باطل . هذه هي كلماتهم كما نقلها الحافظ العسقلاني عنهم ، دون أن يتعقبهم بشيء ، اللهم إلا بأثر ابن عمر الذي عزاه في الفتح لعبد الرزاق ، فإنه عزاه هنا للطبراني في الأوسط ، فلم يقف على هذا الحديث المرفوع صراحة ، مصداقا للقول المشهور : كم ترك الأول للآخر . فالحمد لله على توفيقه ، و أسأله المزيد من فضله .

இதன் கருத்து இது தான்:

இப்னு உமர் ரலி அவர்கள் தொழுகையில் எழும் போது மாவு பிசைவது போல் கைகளை ஊன்றி எழுந்ததை நான் பார்த்தேன். இது குறித்து அவரிடம் நான் கேட்ட போது நபிகள் நாயகம் ஸல் அவர்கள் இவ்வாறு செய்ததை நான் பார்த்துள்ளேன் என்று விடையளித்தார்கள் என அஸ்ரக் பின் கைஸ் என்பார் அறிவிக்கிறார் என்று ஹதீஸ் உள்ளது.

غريب الحديث لإبراهيم الحربي - (ج 2 / ص 288)

613 - حدثنا عبيد الله بن عمر ، حدثنا يونس بن بكير ، عن الهيثم ، عن عطية بن قيس ، عن الأزرق بن قيس : رأيت ابن عمر يعجن في الصلاة ؛ يعتمد على يديه إذا قام ، فقلت له ، فقال : رأيت رسول الله صلى الله عليه يفعله

இப்ராஹீம் அல்ஹர்பீ அவர்களின் கரீபுல் ஹதீஸ் என்ற நூலில் இந்த ஹதீஸ் பதிவு செய்யப்பட்டுள்ளது.

1- இப்னு உமர்

2- அஸ்ரக் பின் கைஸ்

3- அதிய்யா பின் கைஸ்

4- ஹைஸம்

5- யூனுஸ் பின் புகைர்

6- உபைதுல்லாஹ் பின் உமர்

என்ற அறிவிப்பாளர் வரிசைப்படி இது பதிவு செய்யப்பட்டுள்ளது.

முதல் அறிவிப்பாளர் நபித் தோழர் என்பதால் அதில் விமர்சனம் இல்லை.

இரண்டாவது மற்றும் மூன்றாவது அறிவிப்பாளர்கள் ஆதாரப்பூர்வமான அறிவிப்பாளர்கள்.

நான்காவது அறிவிப்பாளர் ஹைஸம் என்று தந்தையின் பெயர் குறிப்பிடாமல் கூறப்பட்டவர் டமாஸ்கஸ் நகரைச் சேர்ந்த இம்ரான் என்பவரின் மகனான ஹைஸம் ஆவார்.

இவரை இப்னு ஹிப்பான் நம்பகமானவர் என்று கூறியுள்ளார்.

இவர் வழியாக ஹதீஸ்களை அறிவித்தவர்கள் யார் என்று தேடிப்பார்க்கும் போது நான்கு நம்பகமானவர்கள் இவர் வழியாக பல ஹதீஸ்களை அறிவித்துள்ளனர்.

எனவே இவர் விஷயத்தில் மன நிறைவு ஏற்படுகிறது.

எனவே இந்த ஹதீஸ் சரியான ஹதீஸ் தான். இதை நடை முறைப்படுத்துவது நபிவழியை செயல்படுத்துவது தான் என்று அல்பானி வாதிடுகிறார்.

மேலும் ஹதீஸ் கலை மேதைகளான இப்னுஸ் ஸலாஹ், நவவீ, இப்னு ஹஜர் அஸ்கலானீ ஆகியோருக்கு இந்த ஆதாரப்பூர்வமான ஹதீஸ் தெரியாமல் போய் விட்டது எனவும் அல்பானி விமர்சனம் செய்கிறார்.

அல்பானி அவர்களின் இந்த வாதத்தில் ஏராளமான தவறுகள் உள்ளன.

இவர் சுட்டிக் காட்டும் ஹதீஸில் ஹைஸம் என்று ஒரு அறிவிப்பாளர் குறிப்பிடப்பட்டுள்ளார். இந்தப் பெயரில் ஏராளமான அறிவிப்பாளர்கள் இருந்துள்ளனர். எனவே இவரது தந்தை யார் என்று தெரிந்தால் தால் எந்த ஹைஸம் என்று முடிவு செய்ய முடியும்.

ஹைஸம் என்பவர் இம்ரான் என்பவரின் மகன் ஹைஸம் என்று அல்பானி முடிவு செய்திருப்பது அவசர கோலத்தில் செய்யப்பட்ட முடிவாகவே உள்ளது.

ஒரு நூலில் ஹைஸம் என்று குறிப்பிடப்பட்டால் இந்த ஹதீஸ் வேறு நூல்களில் பதிவு செய்யப்பட்டுள்ளதா? அதில் ஹைஸம் என்பார் யார் என்று விபரம் உள்ளதா என்று தேடிப் பார்க்க வேண்டும்.

மேற்கண்ட ஹதீஸ் தப்ரானி அவர்களின் கபீர் என்ற நூலிலும் அவ்ஸத் என்ற நூலிலும் பதிவு செய்யப்பட்டுள்ளது.

அந்த அறிவிப்புகள் இது தான்.

المعجم الكبير للطبراني - (ج 11 / ص 383)

902- حَدَّثَنَا عَلِيُّ بن سَعِيدٍ الرَّازِيُّ ، قَالَ : نا عَبْدُ اللَّهِ بن عُمَرَ بن أَبَانَ ، قَالَ : نا يُونُسُ بن بُكَيْرٍ ، قَالَ : نا الْهَيْثَمُ بن عَلْقَمَةَ بن قَيْسِ بن ثَعْلَبَةَ ، عَنِ الأَزْرَقِ بن قَيْسٍ ، قَالَ : رَأَيْتُ عَبْدَ اللَّهِ بن عُمَرَ وَهُوَ يَعْجِنُ فِي الصَّلاةِ يَعْتَمِدُ عَلَى يَدَيْهِ إِذَا قَامَ ، فَقُلْتُ : مَا هَذَا يَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ ؟ قَالَ : رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُعْجِنُ فِي الصَّلاةِ ، يَعْنِي : يَعْتَمِدُ . لَمْ يَرْوِ هَذَا الْحَدِيثَ عَنِ الأَزْرَقِ إِلا الْهَيْثَمُ ، تَفَرَّدَ بِهِ : يُونُسُ بن بُكَيْرٍ

المعجم الأوسط للطبراني - (ج 9 / ص 207)

4154 - حدثنا علي بن سعيد الرازي قال : نا عبد الله بن عمر بن أبان قال : نا يونس بن بكير قال : نا الهيثم بن علقمة بن قيس بن ثعلبة ، عن الأزرق بن قيس قال : رأيت عبد الله بن عمر وهو يعجن في الصلاة يعتمد على يديه إذا قام ، فقلت : ما هذا يا أبا عبد الرحمن ؟ قال : رأيت رسول الله صلى الله عليه وسلم يعجن في الصلاة ، يعني : يعتمد ، لم يرو هذا الحديث عن الأزرق إلا الهيثم ، تفرد به : يونس بن بكير

இந்த அறிவிப்புகளில் ஹைஸம் என்று பொதுவாகக் கூறப்படாமல் விபரமாகக் கூறப்பட்டுள்ளது. அதாவது இவர் அல்கமாவின் மகனாவார். கைஸ் என்பாரின் பேரனாவார். ஸஅலபா என்பவரின் கொள்ளுப் பேரனாவார் என்று கூறப்பட்டுள்ளது. இம்ரானின் மகன் அல்ல.

ஆனால் அல்பானி வேறொரு ஹைஸமுக்கு உரிய விமர்சனத்தை எடுத்துக் காட்டி ஆள் மாறாட்டம் செய்து இது சரியான ஹதீஸ் என்கிறார்.

கைஸ் என்பாரின் மகனாகிய ஹைஸம் என்பாரின் தந்தை பாட்டனார் பெயருக்குத் தான் ஆதாரம் உள்ளதே தவிர இவரது நம்பகத் தன்மை நாணயம் குறித்து எந்த தகவலும் இல்லை. எனவே இவர் யாரென அறியப்படாதவர் என்று முந்தைய அறிஞர்கள் குறிப்பிட்டனர். அது சரியானது தான். அல்பானியோ இந்த ஹதீஸில் சம்பந்தம் இல்லாத வேறொரு ஹைஸம் என்பாரின் விமர்சனத்தை அடிப்படையாகக் கொண்டு இதை நியாயப்படுத்தி புது நடைமுறையைப் புகுத்தி விட்டார்.

எனவே இது குறித்து முந்தைய அறிஞர்கள் செய்த விமர்சனம் மிகச் சரியானது.

எனவே இந்த பித்அத்தை உடனே விட்டொழிக்க வேண்டியது அவசியமாகும்.

மேலும் ஒரு வாதத்துக்காக அல்பானி கூறும் ஆள் மாறாட்டத்தை ஒப்புக் கொண்டாலும் அவரது முடிவில் நேர்மை இல்லை.

ஏனெனில் அவர் தவறாகப் புரிந்து கொண்ட ஹைஸம் என்பாரை இப்னு ஹிப்பான் மட்டும் தான் நம்பகமானவர் என்று கூறியுள்ளார். வேறு ஒருவரும் இவ்வாறு கூறவில்லை.

இப்னு ஹிப்பான் மட்டும் ஒருவரை நம்பகமானவர் என்று கூறினால் அதை ஏற்கக் கூடாது; ஏனெனில் யாரைப் பற்றி எந்த விமர்சனமும் இல்லையோ அவரை நம்பகமானவர் என்று கூறுவது இப்னு ஹிப்பானின் வழக்கம். நம்பகமானவர்கள் மட்டுமின்றி யாரென அறியப்படாதவர்களும் நம்பகமானவர்கள் பட்டியலில் சேர்ந்து விட்டனர். ஏனெனில் யாரென அறியப்படாதவர்களை ஒருவரும் குறை கூறியிருக்க மாட்டார்கள் இப்படி ஒரு ஹதீஸை அல்ல நூற்றுக் கணக்கான ஹதீஸ்களை பலவீனமாக்கியவர் அல்பானி. இப்னு ஹிப்பான் குறித்து அவர் கூறுவது சரி தான்.

ஆனால் இவர் ஆள் மாறாட்டம் செய்த ஹைஸம் என்பாரை இப்னு ஹிப்பான் தவிர வேறு ஒருவரும் நம்பகமானவர் என்று கூறவில்லை என்று தெரிந்து கொண்டே மன நிறைவு அடைவதாகக் கூறுவது நேர்மையாக இல்லை.

இவர் கூறுகின்ற ஹைஸம் என்பவரும் யாரென அறியப்படாதவர் தான். ஆள் மாறாட்டம் செய்தாலும் இது பலவீனமான ஹதீஸ் தான்.

ஆள் மாறாட்டம் குறித்து இதற்கு முன் யாரும் சுட்டிக் காட்டவில்லை. ஆனால் அல்பானி வாழும் காலத்திலேயே இப்னு ஹிப்பான் மட்டும் தானே இவரை நம்பகமானவர் என்று கூறியுள்ளார். இது எப்படி சரியான ஹதீஸாகும் என்று அவர் வாழும் காலத்திலேயே இணைய தளங்களில் கேட்கப்பட்டது. அல்பானி இதற்கு எந்தப் பதிலும் சொல்லவில்லை.

இப்னு ஹிப்பான் மட்டுமே ஒருவரை நம்பகமானவர் என்று கூறினால் அவர் யார் என்று அறியப்படாதவர் என்று காரணம் கூறி அல்பானி தள்ளுபடி செய்த பின் வரும் ஹதீஸ்கள் சுட்டிக் காட்டப்பட்டன.

السلسلة الضعيفة - (ج 1 / ص 240)

قلت : و توثيق ابن حبان لا يعتمد عليه كما سبق التنبيه عليه مرارا و بخاصة إذا خولف ! .

السلسلة الضعيفة - (ج 1 / ص 270)

قلت : قد سبق غير مرة أن توثيق ابن حبان وحده لا يعتمد عليه لتساهله فيه

السلسلة الضعيفة - (ج 1 / ص 290)

و أما ابن حبان فقد ذكره في الثقات ( 4 / 123 ) ، و هذا منه على عادته في توثيق المجهولين كما سبق التنبيه عليه مرارا ، و توثيق ابن حبان هذا هو عمدة الهيثمي حين قال في المجمع ( 3 / 217 ) : رواه أحمد و رجاله ثقات

السلسلة الضعيفة - (ج 1 / ص 481)

و توثيق ابن حبان ( 7 / 501 ) إياه مما لا يعتد به كما نبهت عليه مرارا

السلسلة الضعيفة - (ج 2 / ص 136)

و توثيق ابن حبان إياه من تساهله الذي عرف به عند المحققين ، و قد يغتر به كثير ممن لا تحقيق عندهم ، فيصححون أحاديث كثيرة تقليدا له ، من ذلك هذا الحديث

السلسلة الضعيفة - (ج 2 / ص 260)

. لكن توثيق ابن حبان لا قيمة له لاسيما مع مخالفة من هو أعرف منه بالرجال كأبي حاتم و الدارقطني

السلسلة الضعيفة - (ج 2 / ص 377)

و جملة القول أن الحديث لم يصح عندي لعدم الاطمئنان إلى توثيق ابن حبان للغنوي هذا

السلسلة الضعيفة - (ج 2 / ص 395)

أن توثيق ابن حبان مما لا ينبغي الاعتماد عليه ، لأن من قاعدته فيه توثيق المجهولين

السلسلة الضعيفة - (ج 2 / ص 446)

و أما توثيق ابن حبان إياه ، فمما لا يقام له وزن - و إن اغتر به بعض المتقدمين و المعاصرين كما يأتي - لما عرف أنه متساهل في التوثيق

السلسلة الضعيفة - (ج 2 / ص 451)

و توثيق ابن حبان فيه تساهل معروف ، ولذلك فإني غير مطمئن لصحة روايته

السلسلة الضعيفة - (ج 2 / ص 470)

أما قوله في إبراهيم بن حسن أنه ثقة ، ففيه تساهل لا يخفى على أهل العلم ، لأنه لم يوثقه غير ابن حبان كما عرفت ، و هو قد أشار إلى أن توثيقه إياه إنما بناه على توثيق ابن حبان ، و إذا كان هذا معروف بالتساهل في التوثيق فمن اعتمد عليه وحده فيه فقد تساهل

السلسلة الضعيفة - (ج 3 / ص 27)

و قال الذهبي : لا يعرف ، و أما توثيق ابن حبان إياه ، فمما لا يعول عليه لما عرف من قاعدته في توثيق المجهولين ، كما فصلت القول عليه في الرد على التعقيب الحثيث و لهذا لم يعرج الأئمة المذكورون على توثيقه ، و لم يعتمدوا عليه في هذا و لا في عشرات بل مئات من مثله وثقهم هو وحده ، و حكموا عليهم بالجهالة

السلسلة الضعيفة - (ج 3 / ص 130)

فهذا أبو إسرائيل لم يوثقه ابن حجر في التقريب و إنما قال فيه : مقبول ، يعني عند المتابعة ، و إلا فلين الحديث كما نص عليه في المقدمة . و لذلك فإني أرى أن تجويد الحافظ المنذري و العراقي لإسناد هذا الحديث ، غير جيد ، لأنه قائم على الاعتماد على توثيق ابن حبان لرواية أبي إسرائيل ، و هو بالتجهيل أولى منه بالتوثيق لأنه لم يرو عنه غير شعبة ، مع عدم توثيق غير ابن حبان له . والله أعلم .

السلسلة الضعيفة - (ج 3 / ص 132)

لأن توثيق ابن حبان مما لا يوثق به عند التفرد كما هو الشأن هنا لما عرفت من تساهله فيه ، فلذلك لا يقبل توثيقه هذا إذا لم يخالف ممن هو مثله في العلم بالجرح و التعديل

السلسلة الصحيحة - (ج 3 / ص 315)

و على كل حال فالإسناد ضعيف لجهالة أيمن ، و توثيق ابن حبان إياه مما لا يوثق به كما هو معروف و إن اعتمده الهيثمي ، فقال في تخريج الحديث ( 10 / 67 ) : رواه أحمد و الطبراني أسانيد و رجالها رجال الصحيح غير أيمن بن مالك الأشعري و هو ثقة

السلسلة الصحيحة - (ج 4 / ص 119)

قلت : توثيق ابن حبان فيه تساهل كثير كما نبهنا عليه مرارا ، و لذلك فقد أورد الذهبي في الميزان محمد بن معاذ بن محمد بن أبي بن كعب عن أبيه عن جده قال . و عن ابنه معاذ قال ابن المديني : لا نعرف محمد هذا و لا أباه و لا جده في الرواية . و هذا إسناد مجهول

ظلال الجنة - (ج 2 / ص 289)

وقول الهيثمي فيه وهو ثقة إنما هو اعتماد منه على توثيق ابن حبان إياه وتساهله في التوثيق معروف ولذلك قال الذهبي غير معروف وقال الحافظ مقبول يعني عند المتابعة

تحذير الساجد - (ج 1 / ص 19)

وكون توثيق ابن حبان لا يوثق به مما لا يرتاب فيه المتضلعون في هذا العلم الشريف وقد فصلت القول في ذلك في ردي على رسالة التعقب الحثيث للشيخ عبدالله الحبشي وقد نشر في التمدن الإسلامي في مقالات متتابعة ثم نشر في رسالة مستقلة تحت عنوان الرد على التعقب الحثيث فراجع ( ص 18 21 ) .

تمام المنة - (ج 1 / ص 25)

وإن مما يجب التنبيه عليه أيضا أنه ينبغي أن يضم إلى ما ذكره المعلمي أمر آخر هام عرفته بالممارسة لهذا العلم قل من نبه عليه وغفل عنه جماهير الطلاب وهو أن من وثقه ابن حبان وقد روى عنه جمع من الثقات ولم يأت بما ينكر عليه فهو صدوق يحتج به وبناء على ذلك قويت بعض الأحاديث التي هي من هذا القبيل كحديث العجن في الصلاة فتوهم بعض الناشئين في هذا العلم أننى ناقضت نفسي وجاريت ابن حبان في شذوذه وضعف هو حديث العجن وسيأتي الرد عليه مفصلا إن شاء الله مع ذكر عشرة أمثلة من الرواة الذين وثقهم ابن حبان فقط وتبعه الحافظان الذهبي والعسقلاني فاطلب ذلك في بحث كيفية الرفع من السجود ( ص 197 - 207 ) وجملة القول أن صاحب الجزء أخطأ خطأ ظاهرا في تضعيفه لحديث ابن عمر في العجن لأنه اعتمد فيه على بعض ما قيل في توثيق ابن حبان ولم يعرف تفصيل القول في ذلك الذي جرى عليه عمل الحفاظ كالذهبي والعسقلاني وعلى نقول متناقضة لم يجد له مخرجا منها إلا باعتماده على ما يناسب تضعيفه للحديث منها وأفحش منه تشكيكه في سنية الاعتماد على اليدين عند النهوض مع ثبوته في حديثين مرفوعين غير حديث العجن في أحدهما التصريح بالاعتماد على اليدين والآخر يلتقي معه عند العلماء ويؤيدهوبعد فإن مجال نقد الجزء تفصيليا وإظهار ما فيه من المخالفات لاقوال العلماء وأصولهم وتقويته ما لا يصح من الحديث واستشهاده ببعض الأقوال ووضعها في غير موضعها ومبالغته في بعض الأمور والتهويل فيها مجال واسع جدا يتطلب بيان ذلك من الوقت ما لا أجده الآن فإن وجدته فيما يأتي من الأيام بادرت إلى بيانه في كتاب خاص والله تعالى هو المستعان وعليه التكلان